Παραφροσύνη και πανσέληνος

Κατά τη διάρκεια των αιώνων, πολλά άτομα είπαν τη φράση «πρέπει να έχει πανσέληνο απόψε» προκειμένου να εξηγήσουν περίεργα γεγονότα κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Η ρωμαϊκή θεότητα της σελήνης έφερε ένα όνομα, το οποίο είναι γνωστό σε όλους μας μέχρι και σήμερα: Luna (Σελήνη) και αποτελεί πρόθεμα της λέξης lunatic (παράφρων).

Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης και ο Ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος ο Πρεσβύτερος υποστήριξαν πως ο εγκέφαλος είναι το πιο «υγρό» όργανο του ανθρώπινου οργανισμού και συνεπώς το πιο ευαίσθητο στις επιζήμιες επιδράσεις της σελήνης, που προκαλεί τις παλίρροιες.

Η άποψη περί «σεληνιασμού» ή «φαινομένου της Τρανσυλβανίας» όπως λέγεται και διαφορετικά, επικράτησε στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, καθώς υπήρχε η φήμη ότι οι άνθρωποι μεταμορφώνονται σε λυκανθρώπους ή βρικόλακες όταν είχε πανσέληνο. Μέχρι και σήμερα, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως οι μυστικιστικές δυνάμεις της πανσελήνου παρασύρουν σε αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές, εισαγωγή σε ψυχιατρικές κλινικές, αυτοκτονίες, ανθρωποκτονίες, επείγοντα περιστατικά, τροχαία ατυχήματα, καυγάδες και φασαρίες, λύσσα των σκυλιών και πολλά ακόμα παράξενα γεγονότα.

Μία έρευνα αποκάλυψε πως ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων πιστεύει ότι οι σεληνιασμένοι άνθρωποι είναι επιρρεπείς σε ασυνήθιστες συμπεριφορές. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα βρετανικών αστυνομικών τμημάτων, το 2007, που έθεσαν σε υπηρεσία περισσότερους αστυνομικούς τις βραδιές που είχε πανσέληνο, σε μία προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα υποτιθέμενα υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας τις βραδιές εκείνες.

Η επιρροή του νερού

Ακολουθώντας την άποψη του Αριστοτέλη και του Πλινίου του Πρεσβύτερου, κάποιοι σύγχρονοι συγγραφείς, όπως ο ψυχίατρος Άρνολντ Λίμπερ από το Μαϊάμι, εικάζουν πως οι υποτιθέμενες επιπτώσεις της πανσελήνου στη συμπεριφορά προκαλούνται από την επιρροή της σελήνης στο νερό. Το ανθρώπινο σώμα, εξάλλου, αποτελείται από 80% νερό, επομένως πιθανόν η σελήνη να ασκεί τα επιζήμια μαγικά της με κάποιο τρόπο, αποδιοργανώνοντας την ευθυγράμμιση των μορίων του νερού στο νευρικό μας σύστημα.

Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις λόγοι που εξηγούν γιατί αυτή η άποψη περί νερού δεν στέκει. Πρώτα απ'όλα, οι συνέπειες της βαρύτητας από τη σελήνη είναι τόσο απειροελάχιστες που δεν μπορούν να έχουν οποιαδήποτε αξιόλογη επίδραση στη λειτουργία του εγκεφάλου και συνεπώς στη συμπεριφορά. Όπως είχε πει και ο αστρονόμος Τζορτζ Άμπελ από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες, ένα κουνούπι που κάθεται πάνω στο χέρι μας ασκεί πολύ μεγαλύτερη έλξη βαρύτητας πάνω μας απ'ότι η σελήνη. Και από όσα γνωρίζουμε, δεν έχει αναφερθεί ποτέ «σεληνιασμός κουνουπιού». Δεύτερον, η δύναμη βαρύτητας της σελήνης μπορεί απλά να επηρεάσει σώματα νερού, όπως ωκεανούς και λίμνες, όχι όμως περιορισμένες πηγές νερού, όπως είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Τρίτον, οι συνέπειες της βαρύτητας από τη σελήνη είναι το ίδιο ισχυρές με την πανσέληνο και στη νέα σελήνη – όταν δηλαδή η σελήνη δεν είναι ορατή σε εμάς.

Υπάρχει, όμως, ένα πιο σοβαρό πρόβλημα για τους ένθερμους υποστηρικτές του σεληνιασμού: δεν υπάρχει κανένα αποδεικτικό στοιχείο της ύπαρξής του. Ο ψυχολόγος Τζέιμς Ρότον από το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Φλόριντας, ο αστρονόμος Ρότζερ Κάλβερ από το Πανεπιστήμιο του Κολοράντο και ο ψυχολόγος Άιβαν Κέλι από το Πανεπιστήμιο του Σασκάτσιουαν, έψαξαν εκτενώς για οποιαδήποτε σταθερή επίπτωση στη συμπεριφορά από την πανσέληνο. Σε όλες τις περιπτώσεις, δεν βρήκαν απολύτως τίποτα. Συνδυάζοντας τα αποτελέσματα διαφόρων μελετών και επεξεργάζοντάς τα σαν να πρόκειται για μία ενιαία τεράστια μελέτη – μία στατιστική διαδικασία που ονομάζεται μετα-ανάλυση – βρήκαν πως οι πανσέληνοι δεν είχαν καμία απολύτως σχέση με τα γεγονότα που συνέβαιναν κατά την περίοδο αυτή, συμπεριλαμβανομένων των εγκλημάτων, των αυτοκτονιών, των ψυχιατρικών προβλημάτων και της κρίσης στα τηλεφωνικά κέντρα των κλινικών.

Σε μία αναθεώρηση 37 μελετών το 1985, που είχε τον τίτλο «Πολύς ντόρος για την Πανσέληνο», και η οποία δημοσιεύτηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα επιστημονικά περιοδικά ψυχολογίας, το Psychological Bulletin, ο Ρότον και ο Κέλι αποχαιρέτησαν με εύθυμο τρόπο τις επιπτώσεις της πανσελήνου στην ανθρώπινη συμπεριφορά και κατέληξαν στο συμπέρασμα πως δεν χρειάζεται περαιτέρω έρευνα στο θέμα.

Επίμονοι κριτικοί διαφώνησαν με το συμπέρασμα αυτό, τονίζοντας κάποια θετικά ευρήματα που προέκυψαν σε διάφορες μελέτες. Παρόλα αυτά, ακόμα και αυτά τα λιγοστά θετικά ευρήματα, που φαίνεται να υποστηρίζουν την άποψη ότι η πανσέληνος έχει επιπτώσεις στη συμπεριφορά, κατέρρευσαν μετά από βαθύτερη έρευνα.

Σε μία μελέτη που δημοσιεύτηκε το 1982, η ερευνητική ομάδα υποστήριξε πως τα τροχαία ατυχήματα ήταν πιο συχνά τις βραδιές που είχε πανσέληνο. Μία όμως λάθος εκτίμηση ανέτρεψε τα ευρήματα αυτά: την περίοδο που αναφερόταν η μελέτη, οι πανσέληνοι συνέπιπταν συνήθως σαββατοκύριακα, όπου οι άνθρωποι οδηγούν περισσότερο. Όταν η ομάδα ανέλυσε εκ νέου τα δεδομένα της, με σκοπό να απομονώσει αυτόν τον παράγοντα, οι επιπτώσεις της πανσελήνου εξαφανίστηκαν.

Εκεί που αρχίζει η πεποίθηση

Εάν, λοιπόν, ο σεληνιασμός είναι μόνο ένας αστρονομικός και ψυχολογικός θρύλος, γιατί είναι τόσο ευρέως διαδεδομένος; Υπάρχουν πολλοί πιθανοί λόγοι. Βασικό ρόλο παίζουν σίγουρα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Υπάρχουν πάμπολλες ταινίες τρόμου του Χόλυγουντ που δείχνουν τις πιο τρομακτικές σκηνές, όπως μαχαιρώματα, πυροβολισμούς και ψυχωτικές συμπεριφορές να κορυφώνονται τις νύχτες που έχει πανσέληνο.

Ίσως, το πιο σημαντικό είναι πως η έρευνα δείχνει ότι πολλοί άνθρωποι πέφτουν θύματα ενός φαινομένου που οι ψυχολόγοι Λόρεν και Ζαν Τσάπμαν του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν-Μάντισον αποκαλούν «πλασματική συσχέτιση» - η αντίληψη μίας συσχέτισης που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, πολλοί άνθρωποι που νιώθουν πόνο στις αρθρώσεις επιμένουν πως ο πόνος αυξάνεται όταν ο καιρός αλλάζει, παρόλο που επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Το ίδιο ισχύει και με τους υδαρείς αντικατοπτρισμούς που παρατηρούμε στους αυτοκινητοδρόμους κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Η πλασματική συσχέτιση μπορεί να μας παραπλανήσει και να βλέπουμε ή να νιώθουμε πράγματα που δεν υπάρχουν.

Η πλασματική συσχέτιση είναι εν μέρει αποτέλεσμα της τάσης που έχει ο εγκέφαλός μας να παρακολουθεί – και να ανακαλεί- τα περίεργα γεγονότα καλύτερα από τα ασήμαντα γεγονότα. Όταν υπάρχει πανσέληνος και συμβαίνει κάτι περίεργο, συνήθως το παρατηρούμε, το εξιστορούμαστε στους άλλους και το θυμόμαστε. Αυτό το κάνουμε γιατί συνήθως αυτού του είδους τα γεγονότα συνάδουν με τις προκαταλήψεις μας.

Για του λόγου το αληθές, μία μελέτη έδειξε πως οι νοσοκόμες που εργάζονται σε ψυχιατρικές κλινικές και πιστεύουν στις επιπτώσεις της σελήνης έγραφαν περισσότερες παρατηρήσεις περί «περίεργων συμπεριφορών» των ασθενών σε σχέση με τις νοσοκόμες που δεν πίστευαν στις σεληνιακές επιπτώσεις. Αντίθετα, όταν έχει πανσέληνο και δεν συμβαίνει κάτι περίεργο, τα ασήμαντα γεγονότα σβήνονται από τη μνήμη μας. Ως αποτέλεσμα αυτής της επιλεκτικής μας μνήμης, αντιλαμβανόμαστε εσφαλμένα μία συσχέτιση μεταξύ της πανσελήνου και των μυριάδων περίεργων γεγονότων.

Η εξήγηση της πλασματικής συσχέτισης, αν και ενδεχομένως να αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι στο παζλ, δεν εξηγεί το πώς ξεκίνησε η αντίληψη περί πανσελήνου. Μία ενδιαφέρουσα άποψη δίνει ο ψυχίατρος Τσαρλς Ράιζον του Πανεπιστημίου Έμορι. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Ράιζον, ο σεληνιασμός ενδεχομένως να έχει μία μικρή δόση αλήθειας. Ο ίδιος εικάζει ότι πριν από την έλευση του εξωτερικού φωτισμού, το δυνατό φως της πανσελήνου, εμπόδιζε ορισμένους ανθρώπους – συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων που έπασχαν από σοβαρές νοητικές διαταραχές – να κοιμηθούν. Επειδή η έλλειψη ύπνου οδηγεί πολύ συχνά σε αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά και κυρίως στα άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχολογική ασθένεια, όπως τη διπολική διαταραχή (ή αλλιώς μανιοκατάθλιψη), η πανσέληνος ίσως να συνδέθηκε με τα αυξημένα ποσοστά των παράξενων συμπεριφορών στα πολύ παλιά χρόνια. Επομένως, σύμφωνα με τον Ράιζον, ο σεληνιασμός αποτελεί ένα «πολιτιστικό απομεινάρι».