Το Big Bang της Σαντορίνης: η έκρηξη που άλλαξε τον κόσμο!

H Νέα Καμένη

Η μεγάλη έκρηξη, το τσουνάμι, οι αλλαγές στο κλιμα, οι Μινωίτες, η Ατλαντίδα, οι πληγές του Φαραώ, η έξοδος των Εβραίων από την Αίγυπτο: αλήθειες, ψέματα και εικασίες μπερδεύονται γλυκά στο παλιό κοσμολογικό παραμύθι. Και όλα ξεκίνησαν στη Σαντορίνη....

Κόκκινο σκούρο, χωματί, μπλε και μαύρο. Απότομα βράχια, γκρεμνά κομμένα λες με το μαχαίρι, λευκό «στεφάνι» στην κορυφογραμμή. Από κοντά, η Σαντορίνη δίνει άλλοθι σε όλα τα κλισέ των ταξιδιωτικών οδηγών: «Η πιο ειδυλλιακή εικόνα που μπορεί να προσφέρει η Μεσόγειος στον ταξιδιώτη». «Ειδυλλιακή»; Αστείο επίθετο. Η Σαντορίνη είναι σαγηνευτική, έντονη, απόκοσμη. Ίσως γιατί -όπως καθετί πραγματικά όμορφο- βγήκε μέσα από την ταραχή, τη βία, την καταστροφή. Ακόμα και ο μύθος της δεν υπολείπεται.

Η «Στρογγύλη» ή «Καλλίστη» (αυτό ήταν το πρώτο της όνομα, «Σαντορίνη» από το «Σάντα Ειρήνη» την είπαν αργότερα οι Ενετοί, που την αφιέρωσαν στη δική τους αγία) «γεννήθηκε» από ένα καπρίτσιο του Τρίτωνα, γιου του Ποσειδώνα και της Αφροδίτης. Εκείνος, λένε, θέλησε να φτιάξει ένα κομμάτι γης μες στο νερό που χώριζε την Κρήτη από τη στεριανή Ελλάδα. Κι έτσι, άπλωσε το χέρι του και σήκωσε φουρτούνα. Μέσα από τη θάλασσα σηκώθηκαν βουνά ολόκληρα πέτρας και πυρωμένης λάβας. Ένα νέο νησί.

Ιστορικά εν τάχει

Η Σαντορίνη πρωτοκατοικήθηκε από Φοίνικες μετανάστες. Σύντομα εξελίχθηκε σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Τα ευρήματα δείχνουν πως γύρω στο 2000 π.Χ. ήταν ένα από τα προπύργια -το πιο σπουδαίο ίσως- του μινωικού πολιτισμού. Και ύστερα ήρθε η μεγάλη έκρηξη. Για περισσότερο από 60 χρόνια οι αρχαιολόγοι διαφωνούν για το πότε ακριβώς έγινε και ποιες ήταν οι επιπτώσεις του μεγάλου θηραϊκού bing bang. H πιο παλιά -αλλά όχι κρατούσα θεωρία- που διατυπώθηκε από τον αρχαιολόγο Σπύρο Μαρινάτο το 1939 τοποθετούσε τη «μεγάλη έκρηξη» γύρω στο 1450 π.Χ. και θεωρούσε πως ήταν υπεύθυνη για την πτώση της λαμπρής πολιτείας του Μίνωα. Η θεωρία αυτή, που έτσι κι αλλιώς αμφισβητούνταν από τους γεωλόγους,   δέχτηκε σοβαρό πλήγμα το 1987. Τότε, ομάδα Δανών ερευνητών βρήκε ίχνη θηραϊκής τέφρας στους πάγους της Γροιλανδίας και αποφάνθηκε ότι το ηφαίστειο της Σαντορίνης εξερράγη περίπου 150 χρόνια νωρίτερα απ’ ότι είχε αρχικά υπολογιστεί, δηλαδή γύρω στο 1626 - 650 π.X. Αυτό δημιούργησε ένα νοηματικό κενό- ήταν δύσκολο πια να συνδεθεί χρονικά η έκρηξη με την κατάρρευση του μινωικού πολιτισμού.

Το τελευταίο επιστημονικό trend, το οποίο εκπροσωπούν κυρίως Αμερικανοί από τα πανεπιστήμια του Columbia και της Χαβάης, θέλει την αλήθεια να βρίσκεται κάπου στη μέση. Τα νέα ευρήματα υποδεικνύουν πως η έκρηξη στη Θήρα ήταν τόσο ισχυρή, ώστε εκ των πραγμάτων άλλαξε το status quo του τότε γνωστού αρχαίου κόσμου. Ύστερα από αυτήν, τίποτα δεν ήταν το ίδιο.

Τη μεγάλη έκρηξη θυμίζουν σήμερα τα εμφανή σημάδια της στην ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους

Και εγένετο Bang

Ένας αστείος αφορισμός λέει πως το big bang της Σαντορίνης στάθηκε το «πιο διάσημο γεγονός στο Αιγαίο πριν από την πτώση της Τροίας». Η ιστορία πάλι, όπως την αναπλάθουν ιστορικοί, σεισμολόγοι και ειδικοί γεωλόγοι, λέει πως γύρω στο 1650 π.Χ. η Σαντορίνη, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι ήταν ένα νησί, που υψωνόταν περίπου 1.200μ. πάνω από τη θάλασσα. Εκεί για αιώνες ολόκληρους το έδαφος χόρευε, κομμάτια γης χάνονταν στο βυθό, αναδύονταν άλλα. Πριν από τη μεγάλη έκρηξη (κάπου μεταξύ 1648 και 1626 π.Χ.) το ηφαίστειο «προειδοποίησε» με μικρότερους σεισμούς και σποραδικές εκρήξεις. Οι ντόπιοι εγκατέλειψαν τους οικισμούς. Γι’ αυτό άλλωστε, δε βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί στη στάχτη που σκέπασε π.χ. το Ακρωτήρι, το οποίο θάφτηκε στην τέφρα όπως ακριβώς η ρωμαϊκή Πομπηία.
Το big bang έγινε στις αρχές του καλοκαιριού- έτσι προκύπτει από τη φορά των δυτικών ανέμων και τη διασπορά της ηφαιστειακής στάχτης στη βορειοανατολική και νοτιοανατολική Μεσόγειο, την Αίγυπτο, την Ανατολία, τη Μαύρη Θάλασσα, το Σουέζ. Διήρκεσε περίπου 72 ώρες, τρία εικοσιτετράωρα. Στο διάστημα αυτό, μέσα από τον κώνο του ηφαιστείου εκτοξεύθηκαν 60 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος (ηφαιστειακής τέφρας, λάβας και πετρωμάτων), με ταχύτητα περίπου 1.000χλμ. την ώρα. Ο κώνος άδειασε και κατέρρευσε- η σημερινή Σαντορίνη δεν είναι παρά το χείλος του κρατήρα πριν από την έκρηξη. Το μισό νησί (83 τετραγωνικά χιλιόμετρα ορεινής γης) εξαφανίστηκε. Ό,τι απέμεινε είναι οι τρεις λουρίδες στεριάς που στέκουν εκεί μέχρι σήμερα. Κατόπιν το ηφαίστειο ησύχασε.

Μια μυστηριακή ατμόσφαιρα καλύπτει τη Σαντορίνη και την Παλαιά και Νέα Καμένη, στο κέντρο της Καλντέρας

Ακούγεται μάλλον απλό αλλά είναι συνταρακτικό, αν δει κανείς την τάξη του μεγέθους. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης ήταν δεκαπλάσια από την έκρηξη του Krakatoa στην Ινδονησία, το 1883, που εκσφενδόνισε στον αέρα 25 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος και σκότωσε 40.000 κατοίκους της Ιάβας και της Σουμάτρας σε λίγες μόνες ώρες. Ο κρότος εκείνης της έκρηξης ακούστηκε 5.000 χιλιόμετρα μακριά. Σήκωσε τσουνάμι μεγαλύτερο από 30 μέτρα, το δε μέτωπο της τέφρας και των άλλων ηφαιστειακών υλικών διένυσε απόσταση 40χλμ. στην επιφάνεια της θάλασσας και «σάρωσε» τα γειτονικά νησιά. Αν το Krakatoa βαθμολογείται με 6 στην κλίμακα V.E.I. (ένας δείκτης μέτρησης της εκρηκτικής ισχύος των ηφαιστείων), η Σαντορίνη πλέον «φλερτάρει» με το 7.

Πρακτικά, αυτό σημαίνει πως τα προηγούμενα 10.000 χρόνια της ανθρώπινης ιστορίας μόνο άλλο ένα ηφαίστειο έχει εκραγεί με την ίδια ένταση: το ηφαίστειο Tambora, στην Ινδονησία, το 1816. Τότε δημιουργήθηκε ένα σύννεφο στάχτης στην ανώτερη ατμόσφαιρα που αντανακλούσε το φως του ήλιου πίσω στο διάστημα. Έπεσε βαρύς χειμώνας (για την ακρίβεια, πέρασε ένας χρόνος χωρίς καλοκαίρι!). Το ψύχος προκάλεσε καταστροφή των συγκομιδών και πείνα στην Ινδονησία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και τη Ρωσία.

Αντίστοιχα, η έκρηξη της Θήρας έσπειρε τόνους ηφαιστειακής στάχτης πάνω από μια τεράστια έκταση στην ανατολική Μεσόγειο, στάχτη που κάλυψε τον ουρανό, σκίασε τον ήλιο για μερικά εικοσιτετράωρα, προκάλεσε ψύξη και ανακατανομή στο στρώμα του όζοντος στην ατμόσφαιρα και πιθανότατα άλλαξε το κλίμα του πλανήτη. Ύστερα απ’ αυτή τη Μεγάλη Έκρηξη του 1613 π.Χ. που συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο, ακολούθησαν πολλές ακόμα μικρότερες, που «γέννησαν» ακόμα δύο νησιά, την Παλαιά και τη Νέα Καμένη, τα οποία ο πολύς κόσμος αποκαλεί συνοπτικά «το ηφαίστειο» (σ.σ. στην πραγματικότητα, τα ηφαίστεια της Σαντορίνης είναι τέσσερα: η Παλαιά Καμένη, η Νέα Καμένη, τα Χριστιανά νησιά – σύμπλεγμα ακατοίκητων ηφαιστειογενών νησίδων, περίπου 18 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Σαντορίνης– και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο, που θεωρείται επίσης ενεργό και σχετικά επικίνδυνο). Η Παλαιά Καμένη δημιουργήθηκε από μια σειρά εκρήξεων από το 46 π.Χ. έως το 726 μ.Χ., ενώ τη Νέα Καμένη «έχτισαν» έξι διαδοχικές εκρήξεις ανάμεσα στο 1570 και το 1950 – αυτή, είναι η νεότερη ηφαιστειακή γη στην ανατολική Μεσόγειο.

Φυσικά, η κατάρρευση του κώνου δημιούργησε γιγαντιαίο παλιρροϊκό κύμα (τσουνάμι), που διασπάστηκε σε ομόκεντρους κύκλους- τα κύματα έφτασαν μέχρι την Πελοπόννησο, τα παράλια της Τουρκίας, της Ρόδου, της Αδριατικής, της βόρειας Αφρικής, της Κρήτης. Το παλιρροϊκό κύμα (που είχε ύψος 25-30 μέτρα κοντά στην πηγή του) έφτασε στην Κρήτη σε λιγότερο από μία ώρα. Κύματα ύψους 12-17 μέτρων χτύπησαν με μανία τις βόρειες ακτές, σαρώνοντας πόλεις, λιμάνια, αποθήκες, κτίσματα, στόλους και πλήττοντας ανεπανόρθωτα τη ναυτιλία και την οικονομία του νησιού. Το τσουνάμι συνέχισε να «λεηλατεί» τις ακτές για περίπου δώδεκα ώρες.

Η φτώχεια και ο λιμός που ακολούθησαν προκάλεσαν μοιραία πολιτικές αναταραχές, τόσο στην Κρήτη, όσο και σε λαούς και πόλεις που είχαν φιλικές σχέσεις και έκαναν εμπόριο με τους Μινωίτες. Και κάτι ακόμα πιο περίπλοκο: λέγεται πως η φυσική «ανατροπή» κόντρα στις προβλέψιμες βεβαιότητες της θρησκείας των Μινωιτών «ακρωτηρίασε» την εξουσία του κρητικού ιερατείου και αποδυνάμωσε τη θέση του στην κοινωνία. Το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο: βίαιη κοινωνική μεταβολή, ανακατανομή της εξουσίας και του πλούτου, χάος, εμφύλιος πόλεμος, παρακμή.

Περίπου 150 χρόνια ύστερα από αυτό το συμβάν, γύρω στο 1450 π.Χ., εισβολείς Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα ανέλαβαν τον έλεγχο της Κρήτης. Έτσι τελείωσε και «επίσημα» η εποχή των Μινωιτών. Ήταν μια κατάρρευση αργή, κλιματολογική, κοινωνική, πολιτική, θρησκευτική, πολιτισμική, στην οποία η θηραϊκή έκρηξη έπαιξε το ρόλο της. Η Κρήτη του Μίνωα, τελικά, ίσως δεν έπεσε με θόρυβο. Έσβησε σαν ψίθυρος.

Ο κρατήρας Δάφνη στη Νέα Καμένη

Η θέα από τη Νέα Καμένη προς τα Φηρά

Τα χρώματα παίζουν σε πολλά σημεία με τη γη της Σαντορίνης

Οι μύθοι γύρω απ’ το ηφαίστειο

• Πολλοί γεωλόγοι, εντομολόγοι και μετεωρολόγοι, επιχείρησαν στο παρελθόν να συνδέσουν τις βιβλικές ιστορίες για τις δέκα πληγές του Φαραώ με την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Κάποιοι, μάλιστα, θεωρούν την Έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο -που τοποθετείται στο ίδιο περίπου χρονικό διάστημα- συνέπεια της έκρηξης. Λένε δηλαδή, πως λόγω της αλλαγής του κλίματος στην Αίγυπτο έπεσαν πρωτοφανείς νεροποντές, που είχαν ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των εντόμων κι αυτό με τη σειρά του μπορεί να προκάλεσε επιδημίες που έπληξαν ανθρώπους και ζώα.
• Ένας άλλος μύθος συνδέει τη μεγάλη έκρηξη της Σαντορίνης με τη χαμένη Aτλαντίδα -ένα θρύλο (που υποτίθεται πως άκουσε ο Σόλωνας από τους Αιγύπτιους ιερείς και την κατέγραψε ο Πλάτωνας στους διαλόγους του «Τιμαίος» και «Κριτίας») για ένα θαυμαστό λαό και μια λαμπρή «χρυσαφένια» ήπειρο που μεγαλούργησε για αιώνες ολόκληρους, ώσπου προκάλεσε την οργή του Δία και καταποντίστηκε. Φυσικά, η «ιστορία» που παραθέτει ο Πλάτωνας κάνει σαφέστατα λόγο για μια ήπειρο πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες -το γνωστό μας Γιβραλτάρ-, ένα στοιχείο που ώθησε τους περισσότερους ερευνητές να αναζητήσουν τα ίχνη της Ατλαντίδας στον Ατλαντικό, στις Αζόρες και τα νησιά Μπίμινι.
• Μια άλλη, μεταγενέστερη θεωρία τοποθετεί την Ατλαντίδα στο Αιγαίο και μπλέκει το θρύλο της με τη Σαντορίνη και το μινωικό πολιτισμό (ο οποίος εικάζεται πως ήταν ο φαντασιακός πολιτισμός των Ατλάντων που ήρθαν από τα δυτικά, από το «μεγάλο ωκεανό», και κατέκτησαν τα νησιά και την Κρήτη). Ίσως, λένε, ο Πλάτωνας και οι Αιγύπτιοι ιερείς να έκαναν λάθος στη χρονολόγηση. Ίσως η προϊστορική Ατλαντίδα που βούλιαξε στο χάος να ήταν στ’ αλήθεια το κομμάτι της πανάρχαιης Αιγηίδας Γης που καταποντίστηκε στη θηραϊκή έκρηξη: η Σαντορίνη.

Φυσικά, μέχρι σήμερα, κανείς δεν μπορεί να το υποστηρίξει αυτό με αποδείξεις. Η Ατλαντίδα, αν υπήρξε, κοιμάται καλά κρυμμένη στο βυθό, παρέα με τα μυστικά της. Στο αφρό, στέκει μονάχα η Σαντορίνη- κόκκινη, μαύρη και μπλε, άγρια, μυστηριακή. Και όμορφη σαν ζωγραφιά…

Την αγριάδα του τοπίου ή τη λατρεύεις ή την αποφεύγεις

Τι λέει η Επιστήμη

Μια περιγραφή αυτού του συγκλονιστικού αυτού φυσικού φαινομένου και το σημαντικό ρόλο που έπαιξε η τέφρα στη συνέχεια μας δίνει ο Δρ. Γιώργης Βουγιουκαλάκης, Ηφαιστειολόγος-Ερευνητής ΙΓΜΕ:
«Η έκρηξη της Σαντορίνη σημειώθηκε το 1614 π.Χ., κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, την εποχή που στη Σαντορίνη άνθιζε ένας θαυμάσιος πολιτισμός, παρόμοιος με αυτόν της Μινωικής Κρήτης. Για αυτό και ονομάστηκε «Μινωική». Είναι η μεγαλύτερη έκρηξη ηφαιστείου που έζησε ο άνθρωπος τα τελευταία 10.000 χρόνια. Η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει τα τελευταία 40 χρόνια στη θαμμένη από την ηφαιστειακή τέφρα αυτής της έκρηξης πόλη του Ακρωτηριού θαυμαστά ευρήματα, και συσσωρεύει πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση των τότε κατοίκων της Σαντορίνης.

Η βόλτα στις Καμένες είναι μεν κουραστική αλλά must-do της Σαντορίνης

Η τέφρα που σκέπασε Θήρα, Θηρασία και Ασπρονήσι με δεκάδες μέτρα ελαφρόπετρας και λεπτής λευκής στάχτης (η άσπα των Θηραίων), συνέβαλε καθοριστικά σε πλήθος άλλες πλευρές της ζωής των Σαντορινιών: η ύπαρξή της καθιερώνει ως κύρια κατοικία το υπόσκαφο. Η προέκταση του υπόσκαφου πέραν της τέφρας απαιτεί κατασκευή θόλου, η οποία υποστηρίζεται κατασκευαστικά από τα ακανόνιστης μορφής τεμάχη λάβας που βρίθουν μέσα στα στρώματα της τέφρας. Έτσι, η ύπαρξη της τέφρας καθορίζει την αρχιτεκτονική του χώρου. Η τέφρα χρησιμοποιείται επίσης εκτενώς για την παραγωγή των επιχρισμάτων σε οικίες και στέρνες: αναμειγνύοντας ηφαιστειακή στάχτη και ασβέστη παράγεται ένα αποτελεσματικό τσιμέντο, γνωστό σήμερα με τη ρωμαϊκή του ονομασία «ποτσολάνα», με πολύ καλές υδραυλικές ιδιότητες. Αυτό χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τη νεολιθική εποχή ως τα μέσα του 19ου αιώνα. Τo κανάλι του Σουέζ κατασκευάστηκε από τέτοιο τσιμέντο, χρησιμοποιώντας την ηφαιστειακή στάχτη της Σαντορίνης. Η «άσπα», ως εξαγώγιμο υλικό στήριξε καθοριστικά την οικονομία της Σαντορίνης τον 19ο και 20ό αιώνα. Ενώ οι γυμνές από υψηλή βλάστηση πλαγιές και ο αέρας που μεταφέρει εύκολα την ελαφρόπετρα, υποβάλλοντας σε συνεχή αμμοβολή τα φυτά, αναγκάζουν τους Σαντορινιούς να εφεύρουν την καλλιέργεια του αμπελιού σε κοφινοειδή μορφή».

Από το μουσείο Προϊστορικής Θήρας

Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας

See & Do

• Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας: στις αίθουσές του φιλοξενεί συλλογές γλυπτών και επιγραφών από την Αρχαϊκή μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, καθώς και κεραμικά αγγεία και πήλινα ειδώλια από τη Γεωμετρική μέχρι την Ελληνιστική περίοδο. Από τα σημαντικότερα εκθέματα του μουσείου είναι: ο μεγάλος ηφαιστειακός λίθος (τραχείτης) βάρους 480 κιλών. Αυτόν, σύμφωνα με την επιγραφή που είναι χαραγμένη πάνω του, σήκωσε ο αθλητής Ευμάστας. Επίσης ξεχωρίζει ο Θηραϊκός αμφορέας με γεωμετρική διακόσμηση που ανασκάφηκε στο αρχαϊκό νεκροταφείο της Αρχαίας Θήρας και χρονολογείται από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Πολλά σημαντικά ευρήματα ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές στο νεκροταφείο της Αρχαίας Θήρας. Εκτός από αμφορείς και κεραμικά αντικείμενα, ανασκάφηκαν και αρχαίοι κούροι. Τηλ. 22860   22217

• Μουσείο Προϊστορικής Θήρας: το Μουσείο μπορεί να θεωρηθεί ως προέκταση του αρχαιολογικού χώρου του Ακρωτηρίου, αφού στεγάζει τις τοιχογραφίες αλλά και τα κινητά ευρήματα του αστικού αυτού κέντρου στην περίοδο της μεγάλης ακμής του (17ος αι. π.Χ.). Παράλληλα φιλοξενεί ευρήματα από πολλές άλλες θέσεις της Θήρας που χρονολογούνται από την 5η χιλιετία π.Χ. (Νεώτερη Νεολιθική περίοδος) ως τον 17ο αι. π.Χ. και δείχνουν το πέρασμα των ποικίλων πολιτισμών από το Αιγαίο σε μια μακρά περίοδο της προϊστορίας. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι όλα τα εκθέματα είναι σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης. Το Μουσείο βρίσκεται στο κέντρο των Φηρών και είναι προσβάσιμο με αυτοκίνητο. Τηλ. 22860  23217

• Η «βόλτα στις Καμένες» είναι μέχρι σήμερα ένα από τα τουριστικά must-do της Σαντορίνης, παρότι είναι ένα μάλλον κουραστικό tour. Σίγουρα θα σας εντυπωσιάσουν οι τεράστιοι μαύροι ογκόλιθοι της Δάφνης -του μεγαλύτερου κρατήρα του ηφαιστείου της Νέας Καμένης- οι περίεργες «βολίδες» (μάγμα που καταψύχθηκε ενώ βρισκόταν στον αέρα), τα πολύχρωμα κρυσταλλικά πετρώματα, οι καπνοί των ηφαιστειακών αερίων που αναδύονται από τη γη, εδώ κι εκεί. Στην Παλαιά Καμένη, ρίξτε μια βουτιά στα πρασινοκίτρινα ζεστά νερά, στον όρμο του Αγίου Νικολάου. Πολλοί συχνάζουν εκεί για λουτροθεραπείες.

by SociaLMagazinE