Ο νους μας είναι ελεύθερος ή προγραμματισμένος;

H ελευθερία της βούλησης των ανθρώπων είναι, ως σήμερα, ο ακρογωνιαίος λίθος όλων των θρησκειών και των κοινωνικών συστημάτων. Ωστόσο πρόσφατα εργαστηριακά πειράματα σε εγκεφάλους θηλαστικών ανοίγουν την πόρτα του ελέγχου της ανθρώπινης βούλησης από τον «Μεγάλο Αδελφό»

Σε μία από τις παραδόσεις του μαθήματος Ιστορία και εξέλιξη των ιδεών στη Φυσική δέχθηκα την ακόλουθη ενδιαφέρουσα ερώτηση από μια ομάδα φοιτητών. «Αν ήταν δυνατόν να ταξιδέψουμε πίσω στον χρόνο και να τοποθετήσουμε ξανά όλα τα σώματα του Σύμπαντος στις ίδιες αρχικές συνθήκες με αυτές που είχαν την προηγούμενη φορά, άραγε ο κόσμος θα εξελισσόταν με τον ίδιο ή με διαφορετικό τρόπο;». Οι φοιτητές, χωρίς να το ξέρουν, είχαν φθάσει μπροστά στο δίλημμα που είχε αντιμετωπίσει ο γάλλος μαθηματικός Λαπλάς πριν από 200 χρόνια, δηλαδή αν υπάρχει ελευθερία βούλησης του ανθρώπου ή αν η εξέλιξη του κόσμου είναι αυστηρά προκαθορισμένη από τους νόμους της Φυσικής. Ο Λαπλάς είχε γράψει στην εισαγωγή ενός βιβλίου όπου πραγματευόταν τη Θεωρία των Πιθανοτήτων: «Αν ένα ον γνώριζε, σε μια συγκεκριμένη στιγμή, όλες τις δυνάμεις της φύσης, καθώς και τις θέσεις και τις ταχύτητες των σωμάτων που υπάρχουν στο Σύμπαν, θα είχε πλήρη γνώση του παρελθόντος και του μέλλοντος κάθε αντικειμένου, ζωντανού ή άψυχου». Κατά τον Λαπλάς, λοιπόν, η έννοια της πιθανότητας οφείλεται μόνο στην ατελή γνώση που έχουμε για τις δυνάμεις και τις αρχικές συνθήκες δημιουργίας του Σύμπαντος. Ετσι ο Λαπλάς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μέλλον του κόσμου καθορίζεται μονοσήμαντα από τη σημερινή του κατάσταση, και άρα η ελευθερία βούλησης των ανθρώπων είναι μια αυταπάτη.
Διακόσια περίπου χρόνια μετά τον Λαπλάς, η άποψη των επιστημόνων είναι εντελώς διαφορετική. Αν ξαναγυρίζαμε τον χρόνο πίσω, ο κόσμος θα είχε ακολουθήσει διαφορετική οδό εξέλιξης, ως συνδυασμένο αποτέλεσμα της Κβαντομηχανικής και της Θεωρίας του Χάους, κλάδων της Φυσικής που δεν γνώριζε ο Λαπλάς. Σύμφωνα με την Κβαντομηχανική, ο χρόνος κατά τον οποίο θα συμβεί ένα φαινόμενο στον μικρόκοσμο, για παράδειγμα η ραδιενεργός διάσπαση ενός ατόμου, δεν είναι γνωστός. Απλώς γνωρίζουμε μόνο την πιθανότητα να συμβεί σε κάθε χρονική στιγμή. Αρα, σε μικροσκοπικό επίπεδο, το μέλλον δεν είναι μονοσήμαντα καθορισμένο από το παρόν. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι το φαινόμενο της διάσπασης ενός ατόμου είναι ασήμαντο γεγονός. H θεωρία του Χάους όμως έχει δείξει ότι ασήμαντες αιτίες είναι δυνατόν να έχουν σημαντικότατα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, η απειροελάχιστη μετατόπιση μιας μπάλας στην κορυφή ενός βουνού προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση μπορεί να έχει ως συνέπεια την πτώση της μπάλας σε διαφορετικές κοιλάδες, που απέχουν μεταξύ τους εκατοντάδες χιλιόμετρα. Ετσι η διάσπαση ενός ατόμου σε άλλη χρονική στιγμή μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετική εξέλιξη του Σύμπαντος!
Κατά έναν ειρωνικό τρόπο όμως η ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου, που επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά από τη Θεωρία του Χάους, κινδυνεύει να πληγεί ανεπανόρθωτα από την ίδια ακριβώς θεωρία! Ο λόγος είναι ότι εντελώς πρόσφατα πειράματα, που έγιναν σε εγκεφάλους ποντικών, έδειξαν ότι το ανώτερο όργανο του ανθρώπινου σώματος λειτουργεί ακολουθώντας τους νόμους της Θεωρίας του Χάους και, επομένως, είναι δυνατόν να επηρεαστεί από εξωτερικούς παράγοντες με μεθόδους που προβλέπει η θεωρία αυτή.
Ολα ξεκίνησαν από την πρόσφατη επιτυχία των βιολόγων να συντηρήσουν «ζωντανά» τεμάχια εγκεφάλου ποντικών σε δοκιμαστικούς σωλήνες. H επιτυχία αυτή άνοιξε τον δρόμο για τη διεξαγωγή πειραμάτων με στόχο τη διερεύνηση του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου και την ανακάλυψη πιθανών μεθόδων εξωτερικού ελέγχου αυτής της λειτουργίας. Το αξιοπερίεργο, για τον μη ειδικό, είναι ότι τα πειράματα αυτά διεξάγονται κατά κύριο λόγο όχι από νευρολόγους, αλλά από φυσικούς ειδικευμένους στη Θεωρία του Χάους! Ο λόγος για αυτή τη δραστηριότητα των φυσικών γίνεται εύκολα κατανοητός εκ των υστέρων, αν μελετήσει κανείς τα αποτελέσματα των πλέον πρόσφατων σχετικών πειραμάτων.
Οπως είναι γνωστό, ο εγκέφαλος αποτελείται από έναν πολύ μεγάλο αριθμό κυττάρων, που ονομάζονται νευρώνες. Ο κάθε νευρώνας συνδέεται με τους γειτονικούς του με τριχοειδείς προεκτάσεις, έτσι ώστε να μπορεί να διαβιβάζει σε αυτούς ηλεκτρικά σήματα. H ανταλλαγή σημάτων μεταξύ των νευρώνων αποτελεί τον μηχανισμό με τον οποίο σκεπτόμαστε και είναι αυτή που προκαλεί την εκπομπή των κυμάτων που ανιχνεύονται με το εγκεφαλογράφημα. Εδώ και μια δεκαετία οι φυσικοί προσπαθούν να κατανοήσουν τη λειτουργία της ανταλλαγής των σημάτων κατασκευάζοντας απλά μαθηματικά μοντέλα, που ονομάζονται κυψελικά αυτόματα και νευρωνικά δίκτυα. Τέτοια μοντέλα έχουν μελετηθεί κατά κόρον τα τελευταία χρόνια με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών και έχει βρεθεί ότι η εξέλιξή τους περιγράφεται με πολύ μεγάλη ακρίβεια από απλές εξισώσεις που προκύπτουν από τη Θεωρία του Χάους. Μέχρι στιγμής έχει αποδειχθεί ότι με τη βοήθεια νευρωνικών δικτύων μπορούμε να περιγράψουμε εντελώς διαφορετικά φυσικά φαινόμενα, όπως, για παράδειγμα, η δημιουργία των ηλιακών κηλίδων και των σεισμών. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι και ο ίδιος ο εγκέφαλος, το τελειότερο ίσως δημιούργημα της εξέλιξης της ζωής στη Γη, ακολουθεί το ίδιο μαθηματικό μοντέλο, όπως απέδειξε ένα από τα πρόσφατα πειράματα σε τεχνητά διατηρημένο εγκεφαλικό ιστό. Συγκεκριμένα διαπιστώθηκε ότι οι νευρώνες, που σε μια χρονική στιγμή στέλνουν σήματα, δεν είναι διατεταγμένοι τυχαία αλλά αποτελούν ομάδες, οι διαστάσεις των οποίων ακολουθούν τον βασικό νόμο των νευρωνικών δικτύων. Επιπλέον η θέση και το μέγεθος αυτών των ομάδων μεταβάλλονται με τον χρόνο, όπως ακριβώς και στον εγκέφαλο ενός ζωντανού ποντικού, γεγονός που υποδηλώνει ότι το εγκεφαλικό τμήμα στον δοκιμαστικό σωλήνα «σκέπτεται» ακριβώς όπως και ένας εγκέφαλος σε πλήρη λειτουργία.
Στο δεύτερο πείραμα οι ερευνητές προχώρησαν ακόμη περισσότερο. Δεν περιορίστηκαν να διερευνήσουν τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου, αλλά προσπάθησαν να ελέγξουν τη λειτουργία του, με τη βοήθεια ενός ηλεκτρικού πεδίου. Το αποτέλεσμα ήταν πολύ εντυπωσιακό: αποδείχθηκε ότι με την κατάλληλη ένταση του πεδίου είναι δυνατόν να ελεγχθεί η διάδοση των εγκεφαλικών κυμάτων! Το αποτέλεσμα αυτό σίγουρα είναι μια από τις σπουδαιότερες ανακαλύψεις του αιώνα μας, γεννά όμως παράλληλα και σοβαρές ανησυχίες. Είναι πλέον ορατός ο κίνδυνος ο Μεγάλος Αδελφός όχι μόνο να παρακολουθεί τη συμπεριφορά μας, αλλά και να την ελέγχει.
του Χάρη Βαρβόγλη

SociaLMagazinE