Βιοτρομοκρατία (Bioterrorism) – Μια νέα έννοια στη ζωή μας

Μια αόρατη απειλή κρέμεται τα τελευταία χρόνια πάνω από τις μεγαλουπόλεις της Αμερικής, κλονίζοντας εκείνη τη μακάρια αίσθηση ασφάλειας που είχε καλλιεργηθεί μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου στους πολίτες της μοναδικής παγκόσμιας υπερδύναμης...

Η απειλή αυτή ονομάζεται βιοτρομοκρατία (Bioterrorism) και αφορά την πιθανότητα τρομοκρατικής επίθεσης με θανατηφόρους μικροοργανισμούς στην καρδιά κάποιας αμερικανικής μεγαλούπολης.
Η βιοτρομοκρατία ξυπνά τους χειρότερους εφιάλτες των Αμερικανών, καταλαμβάνοντας τη θέση που προηγουμένως κατείχε ο πυρηνικός τρόμος στην κορυφή του πάνθεον των αμερικανικών μαζικών φοβιών.
Οι Αμερικανοί φοβούνται ξανά. Όχι πλέον τα πυρηνικά «μανιτάρια», αλλά αόρατους υπερφονικούς μικροοργανισμούς. Όχι την έκρηξη μιας ατομικής βόμβας, αλλά το ξέσπασμα μιας επιδημίας που ίσως ξεκινήσει μ’ ένα «αθώο» φτάρνισμα.
Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 οι Αμερικανοί αισθάνθηκαν για πρώτη φορά ευάλωτοι και ανασφαλείς μέσα στην ίδια τους την πατρίδα.
Στο πλαίσιο αυτού του φοβικού κλίματος αναδύθηκε και ο «μπαμπούλας» της βιοτρομοκρατίας, που για πολλούς θεωρείται η μεγαλύτερη απειλή του 21ου αιώνα. Οι Αμερικανοί αισθάνονται γυμνοί απέναντι στη νέα αόρατη απειλή και φοβούνται.
Η απειλή της βιοτρομοκρατίας απέκτησε μυθικές διαστάσεις κυρίως εξαιτίας του Χόλιγουντ, που φρόντισε να παρουσιάσει διάφορα σενάρια ψυχωτικών εγκληματιών οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ιούς, τοξίνες και δηλητήρια για πολιτικές δολοφονίες. Η καλλιέργεια κλίματος πανικού για ιούς και μικρόβια είναι πλέον κάτι το συνηθισμένο στις ΗΠΑ.
Το καλοκαίρι του 2002 κάποια θανατηφόρα περιστατικά μόλυνσης από τον «ιό του Νείλου», ο οποίος προκαλεί εγκεφαλίτιδα, ήταν αρκετά για να κάνουν μια χώρα 280 εκατομμυρίων κατοίκων να χάσει τον ύπνο της.
Βέβαια τα αμερικανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, που γνωρίζουν καλά πώς να καλλιεργούν και να διαχειρίζονται τις φοβίες του αμερικανικού λαού, ήταν αυτά που πυροδότησαν μια κρίση πανικού στην Αμερική, κάνοντας λόγο για «πραγματική επιδημία», τη στιγμή που από το 1999 μόλις 29 Αμερικανοί έχασαν τη ζωή τους από τον περιβόητο «ιό του Νείλου».
Αυτή η υπερβολική αντίδραση των Αμερικανών σ’ έναν ιό, συνηθισμένο σε Αφρικανούς, Άραβες και Μεσογειακούς Ευρωπαίους, ο οποίος μεταφέρεται με κουνούπια και προκαλεί θάνατο σ’ ένα πολύ μικρό ποσοστό των μολυσμένων, δείχνει πως η αλαζονική Αμερική είναι πράγματι θύμα μιας νέας μαζικής φοβίας, της βιοτρομοκρατίας.
Εκμεταλλευόμενη το όλο φοβικό σύμπλεγμα των Αμερικανών η κυβέρνηση Μπους, προικοδότησε το επιστημονικό, ιατροφαρμακευτικό και στρατιωτικό κατεστημένο της χώρας με δισεκατομμύρια δολάρια προκειμένου να βρει τρόπους αντιμετώπισης της βιοτρομοκρατίας και προστασίας του πληθυσμού σε περίπτωση μαζικής βιοτρομοκρατικής επίθεσης.

Η βιοτρομοκρατία στις ΗΠΑ
Αν και μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 τα μέσα μαζικής επικοινωνίας της Αμερικής άρχισαν να αναφέρονται πολύ συχνά στην απειλή μιας βιολογικής επίθεσης από τρομοκράτες, εντούτοις η βιοτρομοκρατία δεν είναι καινούριο φαινόμενο.
Πολύ πριν από το τρομοκρατικό κτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου οι ΗΠΑ ανησυχούσαν για το ενδεχόμενο μιας βιοτρομοκρατικής επίθεσης.
Ανακαλύπτοντας ότι το ενδεχόμενο και μόνο εξαπόλυσης ενός επικίνδυνου μικροοργανισμού, όπως είναι ο βάκιλος του άνθρακα, πανικοβάλλει τον κόσμο, οι ισλαμιστές τρομοκράτες (και όχι μόνον αυτοί) είναι σχεδόν σίγουρο ότι αργά ή γρήγορα θα υποκύψουν στον πειρασμό να εκμεταλλευτούν τη χρήση βιολογικών όπλων για εκβιασμούς ή ακόμη και για «τυφλά κτυπήματα».
Για ν’ αντιμετωπιστεί λοιπόν ένα τέτοιο ενδεχόμενο πραγματοποιήθηκαν σε ορισμένες αμερικανικές πόλεις ασκήσεις ετοιμότητας για την αντιμετώπιση μιας υποτιθέμενης βιολογικής επίθεσης.
Το θέαμα ωστόσο των αλαφιασμένων πεζοναυτών με «διαστημικές στολές» να τρέχουν στους δρόμους της Νέας Υόρκης, προκάλεσε δικαιολογημένο πανικό στον κόσμο.
Μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 η γηγενής βιοτρομοκρατία με τις επιστολές άνθρακα κόστισε τη ζωή σε πέντε ανθρώπους, μόλυνε 12 και προκάλεσε ανυπολόγιστες οικονομικές απώλειες και χάος στα ταχυδρομεία και τη διοικητική μηχανή των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο «βιολογικός γιουναμπόμπερ» επικηρύχθηκε για 2,5 εκατομμύρια δολάρια, τα μισά χρήματα από όσο επικηρύχθηκε το κεφάλι του Οσάμα Μπιν Λάντεν. Τελικά αποδείχθηκε πως ήταν ένας Αμερικανός βιολόγος.
Πάντως οι ΗΠΑ δεν είναι εντελώς ανυπεράσπιστες απέναντι σε βιολογική επίθεση. Ειδικότερα όσον αφορά τον άνθρακα ο Αμερικανικός Στρατός και το FBI διαθέτουν μια συσκευή βιοανίχνευσης που εντοπίζει το μικρόβιο σε μόλις 20 δευτερόλεπτα και σημαίνει αμέσως συναγερμό.
Οι ΗΠΑ διαθέτουν εξοπλισμό (μάσκες και στολές), αντιβιοτικά και εμβόλια, καθώς κι ένα εκτεταμένο δίκτυο εργαστηρίων, όπου μελετούνται οι μικροοργανισμοί για την ταχεία παραγωγή αντιδότων.
Τον Αύγουστο του 2002 το αμερικανικό Κογκρέσο αποφάσισε να διαθέσει 6 δισεκατομμύρια δολάρια για την προστασία πληθυσμού των ΗΠΑ έναντι ενδεχόμενων βιοτρομοκρατικών επιθέσεων.
Στις 5 Φεβρουαρίου του 2002 ο πρόεδρος Μπους –ο οποίος διαθέτει μετοχές από εταιρείες παρασκευής εμβολίων– πήρε μια γεύση από μια άσκηση αντιμετώπισης βιοτρομοκρατικής επίθεσης, με τη χρήση δικτύων έγκαιρης παρακολούθησης και μεταφορά προσβληθέντων ασθενών.
Παρακολούθησε τη διαχείριση ενός ενδεχόμενου ξεσπάσματος επιδημίας, με την ανάλυση κλινικών πληροφοριών για 1.000 ασθενείς σε 17 διαφορετικά νοσοκομεία. Πριν από την 11η Σεπτεμβρίου η αμερικανική κυβέρνηση ξόδευε λιγότερα από 1,5 δισεκατομμύριο δολάρια για την προστασία από βιολογικές επιθέσεις. Έπειτα από αυτή την ημερομηνία αποφάσισε να αυξήσει το κονδύλι βιοπροστασίας στα 10 δισεκατομμύρια δολάρια για τα επόμενα δύο χρόνια.
Στόχος είναι τα εμβόλια να καλύπτουν το σύνολο του αμερικανικού πληθυσμού. Η ανάγκη παραγωγής και αποθήκευσης εμβολίων κατά της ευλογίας έχει επισημανθεί κι από τον Ρίτσαρντ Πρέστον, γνωστό συγγραφέα των βιβλίων Θερμή Ζώνη και Περιστατικό Κόμπρα, τα οποία συγκλόνισαν την αμερικανική κοινή γνώμη.
Τα βιβλία αυτά έκαναν λόγο για ξέσπασμα επιδημίας Έμπολα στην πολιτεία της Ουάσιγκτον και για βιοτρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη.
Σήμερα στις ΗΠΑ περισσότερα από 1.400 ερευνητικά ινστιτούτα, πανεπιστήμια, ιατρικές σχολές και κέντρα υγείας ασχολούνται με την έρευνα και την προστασία από επιθέσεις με βιολογικά όπλα.
Πολλά από αυτά τα εργαστήρια στις ΗΠΑ ερευνούν τη δράση και τη φονικότητα των μικροοργανισμών, ώστε να τα χρησιμοποιήσουν παράνομα ως πιθανά στρατιωτικά βιολογικά όπλα. Πραγματικό «φρούριο των ιών» είναι το USAMRIID (Αμερικανικό Στρατιωτικό Ερευνητικό Ινστιτούτο Μεταδοτικών Ασθενειών), που βρίσκεται σε μια απομακρυσμένη γωνιά του Μέριλαντ.
Πίσω από συρματοπλέγματα και κάμερες που παρακολουθούν τα πάντα σε 24ωρη βάση, βρίσκεται ένα κτίριο από μπετόν κι ατσάλι χωρίς παράθυρα. Μέσα σ’ αυτό φυλάσσονται όλα τα είδη των γνωστών μικροοργανισμών και όλα τα δείγματα βιολογικών όπλων που έχουν κατασκευάσει οι ΗΠΑ από το 1960 μέχρι σήμερα. Το αμερικανικό πρόσωπο του βιολογικού εφιάλτη είναι ίσως και το πιο τρομακτικό.

Μυστικοί βιολογικοί πόλεμοι
Η πρώτη αναφορά για «βιολογικά όπλα» μάς έρχεται από το μακρινό 1346, όταν οι Τάταροι πετούσαν με καταπέλτες πτώματα θυμάτων της πανούκλας μέσα στην πολιορκούμενη πόλη της Κάφφα (Κριμαία). Οι Ινδιάνοι της Αμερικής λέγεται πως μολύνθηκαν σκόπιμα με τον ιό της ευλογίας, που τους μεταδόθηκε από μολυσμένες κουβέρτες.
Στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου υπολογίζεται πως το 20% των στρατιωτών στο Δυτικό Μέτωπο σκοτώθηκε από ένα συγγενή των βιολογικών όπλων: τα χημικά αέρια.
Μεθοδικές έρευνες για βιολογικά όπλα έκαναν και οι Ιάπωνες στη Μαντζουρία κατά τη δεκαετία του 1930. Μελέτησαν τις επιδράσεις της βουβωνικής πανώλης, του άνθρακα, της βοτουλιάσης (τοξίνη), της βρουκέλωσης, της χολέρας, της ευλογιάς και του τύφου, πάνω σε άτυχους Κινέζους αιχμαλώτους που χρησιμοποιούσαν για πειραματόζωα.
Πειραματίστηκαν επίσης και στις πολεμικές εφαρμογές των παθογόνων μικροοργανισμών κατασκευάζοντας κεραμικές «βόμβες» που περιείχαν μολυσμένους ψύλλους. Προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν αυτές τις πρωτόγονες βιολογικές βόμβες κατά των Κινέζων, αλλά μια αναπάντεχη μεταβολή της κατεύθυνσης του ανέμου έφερε το μολυσμένο αέρα κατά πάνω τους με αποτέλεσμα το θάνατο 10.000 Γιαπωνέζων στρατιωτών.
Όταν η Ιαπωνία έχασε τον πόλεμο και συνθηκολόγησε με τις ΗΠΑ, «τιμωρήθηκε» με την εξαγωγή όλων των βιολογικών πληροφοριών που κατείχε στην Αμερική.
Στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου η Βρετανία ανέπτυξε στελέχη του άνθρακα με σκοπό να μολύνει τη ζωική παραγωγή της Γερμανίας. Αποθήκευσε μάλιστα και μεγάλες ποσότητες εμβολίων σε περίπτωση που οι Γερμανοί επιτίθονταν πρώτοι.
Στο νησάκι Gruinard της Σκοτίας, όπου το 1942-43 διεξήχθησαν δοκιμές ρίψης άνθρακα σε πρόβατα, οι σπόροι του βακίλου παρέμειναν ενεργοί μέχρι το 1987!
Οι Σοβιετικοί διέθεταν πολλά ερευνητικά προγράμματα παραγωγής φονικών μικροοργανισμών. Το 1979 μια έκρηξη έλαβε χώρα στις κακόφημες εγκαταστάσεις έρευνας και παραγωγής βιολογικών όπλων στο Sverdlovsk. Περισσότεροι από χίλιοι άνθρωποι πέθαναν, υποφέροντας από πολύ υψηλό πυρετό.
Το 1977 «κυνηγοί ιών» του αμερικανικού CDC (Center for Disease Control and Prevention) συνάντησαν στη Λιβερία τέσσερις Σοβιετικούς «επιστήμονες», που στάλθηκαν εκεί για να ερευνήσουν τον «πυρετό Λάσσα», ένα είδος ιού που προκαλεί αιμορραγικό πυρετό και ανήκει στην ίδια οικογένεια ιών με τους Marburg και Ebola. Όπως αποδείχθηκε, οι Σοβιετικοί δεν ήταν βιολόγοι, αλλά πράκτορες που ήθελαν απλώς να πάρουν κάποια δείγματα του ιού.
Αυτό αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο για τη στρατιωτική χρήση των ιών. Η KGB χρησιμοποιούσε επίσης θανατηφόρους μικροοργανισμούς για να εξολοθρεύσει τους στόχους της. Το 1978 ο Γκεόργκι Μαρκόφ, ένας εξόριστος Βούλγαρος δημοσιογράφος, έπεσε θύμα βιολογικής επίθεσης τρυπημένος από τη μύτη μιας ομπρέλας που περιείχε μια πανίσχυρη τοξίνη, που λέγεται ricin.
Ο θάνατός του επήλθε μέσα σε λίγες ώρες. Το 1994 Δυτικές μυστικές υπηρεσίες ανέφεραν ότι το ρωσικό πρόγραμμα ανάπτυξης βιολογικών όπλων συνεχιζόταν συγκαλυμμένα και στόχευε στην ανάπτυξη μιας «υπερ-επιδημίας» απέναντι στην οποία δεν θα υπήρχε αντίδοτο.
Την άνοιξη του 1998 οι Ρώσοι κατέστρεψαν εκατοντάδες τόνους άνθρακα, μια ποσότητα ικανή να εξολοθρεύσει τον ανθρώπινο πληθυσμό αρκετές φορές. Οι Ρώσοι διαθέτουν ακόμη αρκετά μεγάλη ποσότητα σπόρων του άνθρακα.
Βλήματα που βρέθηκαν στο Ιράκ και πιστεύεται ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ώς φορείς χημικών και βιολογικών όπλων
Οι Αμερικανοί ξεκίνησαν τις έρευνές τους για τα βιολογικά όπλα στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Στο βιβλίο του The United States and Biological Warfare: Secrets From the Early Cold War o Stephen Endicott καταγράφει το αμερικανικό πρόσωπο του εφιάλτη.
Σύμφωνα μ’ αυτό ο Ουίνστον Τσόρτσιλ επιθυμούσε να «ξεμπερδεύει» με τους Γερμανούς από το 1944 χρησιμοποιώντας περίπου 500.000 βόμβες άνθρακα κατασκευασμένες στις ΗΠΑ. Και οι ΗΠΑ, οι οποίες κατηγόρησαν τους Ιάπωνες στρατηγούς του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου για εγκληματίες πολέμου, επειδή χρησιμοποίησαν για βιολογικά πειράματα Κινέζους κρατούμενους στη Μαντζουρία, αξιοποίησαν τα αποτελέσματα των ερευνών τους προκειμένου να αναπτύξουν για λογαριασμό τους ένα βιολογικό οπλοστάσιο.
Με τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου η νικήτρια Αμερική συγκέντρωσε τα σχετικά στοιχεία κι από τις βιολογικές έρευνες των ηττημένων Γερμανών. Το 1951 στο οπλοστάσιο της αμερικανικής αεροπορίας περιλήφθηκε και η βόμβα «καταστροφής γεωργικών καλλιεργειών». Λίγο αργότερα η κομουνιστική Βόρεια Κορέα κατηγόρησε την Αμερική ότι χρησιμοποίησε βιολογικά όπλα στον πόλεμο της Κορέας (1953-1956).
Οι αμερικανικές έρευνες συνεχίστηκαν στο Fort Detrick του Μέριλαντ, όπου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 εκτελούνταν σε πειράματα βιολογικών όπλων πάνω από 60.000 ζώα το μήνα! Την ίδια περίοδο το βιολογικό οπλοστάσιο αποτελούνταν από τρία θανατηφόρα στελέχη μικροβίων με κυριότερο το βάκιλο του άνθρακα.
Περιείχε επίσης κι άλλα τέσσερα λιγότερο θανατηφόρα στελέχη: της βρουκέλωσης, του Q-Πυρετού, της εγκεφαλίτιδας των αλόγων της Βενεζουέλα και της Β εντεροτοξίνης. Ταυτόχρονα μελετούσε και δεκάδες άλλα μικρόβια και ιούς, με σκοπό τη στρατιωτική τους εφαρμογή. Όλοι αυτοί οι επικίνδυνοι μικροοργανισμοί υποτίθεται ότι καταστράφηκαν από το 1971 ως το 1973 βάσει της Συνθήκης Βιολογικού Πολέμου (1972).
Στην πραγματικότητα όμως η ανάπτυξή τους συνεχίστηκε μυστικά και με πρόσχημα την έρευνα για την παρασκευή αντιβιοτικών, εμβολίων και αντιδότων. Η Αμερική αρνείται πάντως επίσημα ότι αναπτύσσει βιολογικά όπλα, εστιάζοντας την προσοχή της αποκλειστικά στην αντιμετώπιση της βιοτρομοκρατίας.

Το οπλοστάσιο του τρόμου
Η απειλή της βιοτρομοκρατίας εισάγει με το χειρότερο τρόπο την ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα. Σύμφωνα με εκτίμηση ειδικής επιτροπής του αμερικανικού Κογκρέσου απαιτούνται τουλάχιστον 200 εκατομμύρια δολάρια (χωρίς να υπολογιστούν τα δυσεύρετα υλικά, η υποδομή και οι εξειδικευμένοι επιστήμονες που χρειάζονται) για να κατασκευάσει κάποια χώρα ή οργάνωση μια πυρηνική βόμβα.
Για να δημιουργηθεί επίσης ένα απλό χημικό οπλοστάσιο απαιτούνται δεκάδες εκατομμύρια δολάρια, καθώς και αντίστοιχη υποδομή. Για να στηθεί ωστόσο ένα πλήρες βιολογικό οπλοστάσιο δεν απαιτούνται πάνω από 10 εκατομμύρια δολάρια.
Στοιχεία που παρουσιάστηκαν το 1969 σε μια σχετική συζήτηση στον ΟΗΕ αναφέρουν ότι «για μια μεγάλης κλίμακας επιχείρηση κατά του άμαχου πληθυσμού, απαιτούνται 2.000 δολάρια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν χρησιμοποιούνται συμβατικά όπλα, 800 δολάρια, όταν χρησιμοποιούνται πυρηνικά όπλα, 600 δολάρια, όταν χρησιμοποιούνται χημικά όπλα και μόλις 1 δολάριο ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν χρησιμοποιούνται βιολογικά όπλα»!
Το κόστος είναι υπερβολικά χαμηλό για να είναι απαγορευτικό. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που τα βιολογικά, περισσότερο κι από τα χημικά, θεωρούνται τα «πυρηνικά» των φτωχών χωρών.
Αυτό βέβαια συμβαίνει σε επίπεδο κρατών, που σχεδιάζουν να χρησιμοποιήσουν στρατιωτικά απαγορευμένες «βιολογικές ουσίες» Οι επίδοξοι βιοτρομοκράτες μπορούν όμως να τα καταφέρουν με πολύ λιγότερα.
Σήμερα δεν είναι ακατόρθωτο να δημιουργήσει κανείς ένα βιολογικό όπλο, το οποίο θα σπείρει το θάνατο και τον πανικό σε μια μεγαλούπολη. Ένας επίδοξος βιοτρομοκράτης θα μπορούσε να εξαπολύσει ένα θανατηφόρο μικροοργανισμό, όπως σπόρους άνθρακα, με αεροψεκασμό σε χαμηλή πτήση, με μόλυνση των δικτύων ύδρευσης ή τη διοχέτευσή του σε συστήματα εξαερισμού.
Το μόνο που χρειάζεται είναι να διαθέτει γνώσεις βιολογίας ή χημείας, ένα χώρο 25 τετραγωνικών μέτρων κι έναν εξοπλισμό 10.000 δολαρίων. Ας ρίξουμε όμως μια ματιά στο οπλοστάσιο του βιολογικού τρόμου.

Ο βάκιλος του άνθρακα
ΑΝΘΡΑΚΑΣ. Μια από τις πιο γνωστές μορφές βιολογικών όπλων είναι ο άνθρακας. Ο βάκιλος του άνθρακα (Bacillus Αnthracis) θεωρείται από πολλούς το ιδανικό βιολογικό όπλο, επειδή οι μολυσματικοί του σπόροι είναι ανθεκτικοί, επιβιώνουν για μεγάλο διάστημα σε ανοικτό χώρο, μεταφέρονται με τον αέρα σε μεγάλες αποστάσεις (μέχρι και 100 χιλιόμετρα) και πολύ μικρές ποσότητές του αρκούν για ν’ αποβούν μοιραίες.
Οι σπόροι του άνθρακα εισέρχονται στον ανθρώπινο οργανισμό είτε μέσω της εισπνοής είτε από τους πόρους του δέρματος. Αφού οι σπόροι του άνθρακα εγκατασταθούν στους πνεύμονες, πολλαπλασιάζονται και στη συνέχεια παράγουν θανατηφόρες τοξίνες.
Ο χρόνος επώασης είναι περίπου 4-7 ημέρες. Τα συμπτώματα είναι ύπουλα και μοιάζουν μ’ εκείνα του κοινού κρυολογήματος. Ο άνθρακας μπορεί να προκαλέσει το θάνατο (κυρίως από σηψαιμία) σε τουλάχιστον 20% των περιπτώσεων μόλυνσης.
Το καλό πάντως είναι πως ο άνθρακας δεν είναι μεταδοτικός και αντιμετωπίζεται με το αντιβιοτικό Σίπρο (υδροχλωρική κιπροφλοξακίνη). Μάλιστα υπάρχει και σχετικό εμβόλιο, που στους Αμερικανούς στρατιώτες χορηγείται υποχρεωτικά.

ΕΥΛΟΓΙΑ. Η ευλογιά οφείλεται στον ιό Variola Major. Το τελευταίο κρούσμα της νόσου καταγράφηκε το 1977 στη Σομαλία και από το 1980 η ευλογιά ανακηρύχθηκε από τον ιατρικό κόσμο εξαφανισμένη νόσος.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν φόβοι πως δείγματα του ιού φυλάχτηκαν σε εργαστήρια για χρήση τους ως βιολογικά όπλα. Ο ιός της ευλογιάς είναι θανατηφόρος σε ποσοστό μέχρι και 30% των περιπτώσεων προσβολής, ενώ μια παραλλαγή του, γνωστή ως «μαύρη ευλογιά», είναι θανατηφόρα σε ποσοστό 95%. Η περίοδος επώασης του ιού είναι περίπου 12 μέρες (κυμαίνεται από 7-17 ημέρες).
Τα συμπτώματα είναι υψηλός πυρετός, αδιαθεσία, καταβολή δυνάμεων, έντονος πόνος στο κεφάλι και στην πλάτη. Στη συνέχεια προσβάλλονται τα ζωτικά όργανα, εμφανίζονται εξανθήματα και τελικά τα όργανα καταστρέφονται κι επέρχεται θάνατος. Όσοι καταφέρνουν και ξεπερνούν την οξεία φάση της νόσου (το 70% των περιπτώσεων) ανανήπτουν σταδιακά έπειτα από 3-4 εβδομάδες.
Ο ιός της ευλογιάς είναι εξαιρετικά μολυσματικός και μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο από τον αέρα με μολυσμένα σταγονίδια, όπως ο ιός της γρίπης. Οι προσβληθέντες είναι περισσότερο μολυσματικοί κατά την πρώτη εβδομάδα της μόλυνσής τους, επειδή ο ιός βρίσκεται τότε σε μεγάλη ποσότητα στο σάλιο τους. Τα θύματα παραμένουν μολυσματικά μέχρι την τελική επούλωση των εξανθημάτων τους.
Ο υποχρεωτικός εμβολιασμός κατά της ευλογιάς, ο οποίος γινόταν μ’ έναν άλλο ζωντανό ιό που λεγόταν vaccinia, σταμάτησε το 1972. Όσοι είχαν εμβολιαστεί διατήρησαν την ανοσία τους απέναντι στον ιό μέχρι το 1987.
Σήμερα κανείς δεν έχει πλέον ανοσία απέναντι στον ιό. Υπάρχει ωστόσο ένα μικρό απόθεμα εμβολίων κατά του ιού. Οι ΗΠΑ, στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της βιολογικής άμυνάς τους, έχουν σχηματίσει ένα απόθεμα 75 εκατομμυρίων εμβολίων, ενώ βρίσκονται στην έρευνα νέων αντιικών φαρμάκων και ολοκληρωμένης υποστηρικτικής θεραπείας των ασθενών.
Πρέπει να σημειωθεί πως το εμβόλιο κατά της ευλογιάς μπορεί να προκαλέσει το θάνατο σε μία περίπτωση σε κάθε ένα εκατομμύριο και γι’ αυτό χορηγείται μόνο σε περίπτωση ξεσπάσματος επιδημίας.

ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΗ ΠΑΝΩΛΗ. Η πανούκλα είναι μια μεταδοτική ασθένεια, που προσβάλλει ανθρώπους και ζώα και οφείλεται στο βακτηρίδιο Yersinia pestis. Το βακτηρίδιο αυτό ενδημεί στα ποντίκια και μεταφέρεται στους ανθρώπους μέσω μολυσμένων ψύλλων. Η πανούκλα θεωρείται μια από τις πιο κακόφημες μολυσματικές ασθένειες στην ιστορία του ανθρώπινου είδους και είναι γνωστή ως «μαύρος θάνατος».
Ο «μαύρος θάνατος» εξολόθρευσε το 14ο αιώνα μ.Χ. το 1/3 του πληθυσμού της Ευρώπης. Στην εποχή μας η πανούκλα εμφανίζεται σπάνια και κυρίως στις τριτοκοσμικές χώρες. Την περίοδο 1980-1994 καταγράφηκαν σ’ ολόκληρο τον κόσμο 18.739 περιπτώσεις πανούκλας, ενώ υπολογίζεται πως η ασθένεια προσβάλλει 1.000 άτομα ετησίως.
Υπάρχουν τρεις μορφές πανώλης: η βουβωνική, η σηψαιμική και η πνευμονική πανώλη. Η τελευταία θεωρείται και η πλέον θανατηφόρα. Η πνευμονική πανώλη μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο με μολυσμένα σταγονίδια και γι’ αυτό θεωρείται «ιδανική» για βιοτρομοκρατικό όπλο.
Τα συμπτώματα εμφανίζονται 2-4 μέρες μετά την προσβολή. Περιλαμβάνουν πυρετό, πονοκέφαλο, αδιαθεσία και ραγδαία αναπτυσσόμενη πνευμονία με κοφτή αναπνοή και αίμα στα πτύελα. Χωρίς ανάλογη θεραπεία οι ασθενείς μπορεί να πεθάνουν.
Η θεραπεία με αντιβιοτικά (Streptomycin, gentamicin, tetracyclines και chloramphenicol) πρέπει να χορηγείται μέσα σε 24 ώρες από τα πρώτα συμπτώματα. Προληπτικά χορηγούνται αντιβιοτικά για 7 ημέρες και σε όλους όσοι ήρθαν σε στενή επαφή με τους ασθενείς. Ο προληπτικός εμβολιασμός λαμβάνει χώρα μόνον σε περιπτώσεις μεγάλης επιδημίας.

ΑΛΛΑΝΤΙΑΣΗ. Οφείλεται σε τοξίνη του βακτηρίου Clostridium Botulinum, που εισχωρεί στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω τροφής ή εισπνοής. Μέσα σε 1-5 μέρες η τοξίνη αυτή προκαλεί παράλυση των πνευμονικών μυών και ανακοπή της καρδιάς.
Τα συμπτώματα ξεκινούν 12-36 ώρες από τη στιγμή της προσβολής, αλλά μπορεί να εμφανιστούν έπειτα από μέρες, αν η δόση της τοξίνης είναι μικρή.
Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν θόλωση όρασης, ξηροστομία, δυσκαταποσία και δύσπνοια. Επειδή η διάγνωση είναι δύσκολη, η τοξίνη αυτή ενδείκνυται για βιοτρομοκρατικές επιθέσεις, ιδιαίτερα με αεροψεκασμό. Η έγκαιρη θεραπεία με αντίδοτα (αντι-τοξίνες) μπορεί να αποβεί σωτήρια. Επίσης υπάρχει και ο κατάλληλος εμβολιασμός.

ΤΟΥΛΑΡΑΙΜΙΑ. Η τουλαραιμία είναι η μόλυνση που προκαλείται από ένα ανθεκτικό βακτηρίδιο (Francisella tularensis), που εντοπίζεται στα ζώα (ειδικά σε τρωκτικά και λαγούς). Οι άνθρωποι μπορούν να μολυνθούν με πολλούς τρόπους (τσίμπημα μολυσμένου εντόμου, καταναλώνοντας μολυσμένες τροφές ή απλώς αναπνέοντας το βακτηρίδιο).
Τα συμπτώματα της τουλαραιμίας περιλαμβάνουν υψηλό πυρετό, ρίγος, πονοκέφαλο, μυϊκούς πόνους, ξηροστομία, προοδευτική αδυναμία και πνευμονία. Οι ασθενείς με πνευμονία μπορεί να εκδηλώσουν πόνο στο στήθος, αιμόπτυση και ανακοπή αναπνοής. Τα συμπτώματα εμφανίζονται 3-5 ημέρες μετά την έκθεση στο βακτήριο. Η τουλαραιμία δεν μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, κι έτσι δεν χρειάζεται ν’ απομονωθούν οι ασθενείς.
Οι άνθρωποι που έχουν εκτεθεί πρέπει να ακολουθήσουν την αντίστοιχη θεραπεία το συντομότερο δυνατόν. Η ασθένεια μπορεί ν’ αποβεί μοιραία αν δεν αντιμετωπιστεί εγκαίρως με κατάλληλα αντιβιοτικά. Σχετικό εμβόλιο υπάρχει, αλλά δεν είναι υποχρεωτικό.

ΠΥΡΕΤΟΣ ΤΗΣ ΛΑΣΣΑ. Ο πυρετός της Λάσσα είναι μια ασθένεια που οφείλεται σε ιό, ο οποίος ενδημεί στη Δυτική Αφρική. Η ασθένεια ανακαλύφθηκε το 1969, όταν δύο καλόγριες νοσοκόμες πέθαναν από αυτή στη Νιγηρία. Η αιτία του θανάτου τους ήταν ο ιός Λάσσα, που πήρε το όνομά του από την πόλη της Νιγηρίας όπου εντοπίστηκε για πρώτη φορά.
Ο ιός ανήκει στην οικογένεια των Arenaviridae, είναι ρετροϊός (βασίζεται στο RNA) και προέρχεται από τα ζώα (zoonotic virus). Όταν η προσβολή από τον ιό είναι ήπια δεν υπάρχουν συμπτώματα για το 80% των προσβληθέντων, το υπόλοιπο όμως 20% αναπτύσσει πολυσυστημική νόσο, που είναι θανατηφόρα σε ποσοστό 50%.
Ο ιός της Λάσσα εντοπίζεται στη Δυτική Αφρική, όπου προσβάλλει 100.000-300.000 ανθρώπους ετησίως, προκαλώντας περίπου 5.000 θανάτους. Εκτιμάται πως στη Λιβερία και στη Σιέρα Λεόνε το 15% των ανθρώπων που νοσηλεύονται στα νοσοκομεία έχουν προσβληθεί από τον πυρετό Λάσσα.
Ο ξενιστής του ιού της Λάσσα είναι ένα είδος τρωκτικού του γένους of Mastomys. Οι άνθρωποι προσβάλλονται από τον ιό ερχόμενοι σε επαφή με τα ούρα και τα περιττώματα του τρωκτικού. Κι επειδή τα τρωκτικά αυτά ζουν γύρω από τις κατοικίες των ανθρώπων, μολύνουν συχνά με τα περιττώματά τους τις τροφές των ανθρώπων. Ο ιός της Λάσσα μεταδίδεται με την επαφή μεταξύ των ανθρώπων (κάθετη μετάδοση).
Τα συμπτώματα της ασθένειας εμφανίζονται 1-3 εβδομάδες μετά την προσβολή. Περιλαμβάνουν πυρετό, οποσθοστερνικό πόνο, βραχνάδα, βήχα, εμετό, επιπεφυκίτιδα, πρωτεϊνοουρία κ.ά. Εμφανίζονται επίσης και νευρολογικά προβλήματα, όπως απώλεια ακοής, τρέμουλο και εγκεφαλίτιδα.
Εξαιτίας όλων αυτών των συμπτωμάτων η κλινική διάγνωση της νόσου είναι δύσκολη. Η ασφαλής διάγνωση γίνεται με τη χρήση του ενζύμου ELISA, που εντοπίζει τα αντιγόνα του ιού. Ο ιός μπορεί επίσης να εντοπιστεί με μια εργαστηριακή αντίδραση, γνωστή ως RT-PCR, μια μέθοδο που βρίσκεται ακόμη σε εργαστηριακό επίπεδο.
Πιο συχνή επιπλοκή της ασθένειας είναι η κώφωση. Υπολογίζεται πως το 15-20% των εισαχθέντων στα νοσοκομεία εξαιτίας του ιού πεθαίνουν, αν και μόλις το 1% των μολυσμένων καταλήγει σε θάνατο.
Για θεραπεία χρησιμοποιείται το Ribavirin, ένα αντιικό φάρμακο με καλά αποτελέσματα στους ασθενείς. Έχει πάντως καλύτερα αποτελέσματα όταν χορηγείται στα πρώτα στάδια της ασθένειας.
Για προστασία από τη διάδοση της επιδημίας στα νοσοκομεία συνιστάται η χρήση μάσκας, γαντιών, χειρουργικού μανδύα και γυαλιών, καθώς και η απομόνωση των ασθενών. Τα εργαστήρια είναι κοντά στην παρασκευή ενός εμβολίου κατά του ιού της Λάσσα.

ΙΟΙ ΑΙΜΟΡΡΑΓΙΚΟΥ ΠΥΡΕΤΟΥ: ΕΜΠΟΛΑ ΚΑΙ ΜΑΡΜΠΡΟΥΓΚ. Ο ιός Έμπολα (Ebola), όπως και ο ιός του Μάρμπρουγκ (Marburg) είναι ρετροϊοί (RNA virus) που ανήκουν στην οικογένεια των filoviruses. Οι ιοί που ανήκουν σ’ αυτή την οικογένεια έχουν παρόμοια μορφολογία, πυκνότητα και το ίδιο ηλεκτροχημικό προφίλ (SDS-PAGE). Αν και είναι πολυμορφικοί, το πιο συνηθισμένο σχήμα τους μοιάζει με «U», το μήκος τους είναι 14,000 nm και η διάμετρός τους 80 nm.

Ο ιός Ebola
Ο ιός του Μάρμπρουγκ προκαλεί ένα σπάνιο αιμορραγικό πυρετό, που προσβάλλει ανθρώπους αλλά και πρωτεύοντα θηλαστικά. Αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά το 1967, όταν ένα ξέσπασμα αιμορραγικού πυρετού έλαβε χώρα στο Μάρμπρουγκ και στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας, καθώς και στο Βελιγράδι. Συνολικά 37 άνθρωποι, κυρίως εργαζόμενοι σε εργαστήρια παραγωγής εμβολίων, αρρώστησαν.
Όσοι προσβλήθηκαν είχαν εκτεθεί προηγουμένως σε πράσινους πίθηκους της Αφρικής, που χρησιμοποιούνταν ως πειραματόζωα για την παρασκευή εμβολίων κατά της πολιομυελίτιδας.
Οι πίθηκοι είχαν εισαχθεί από την Ουγκάντα. Κανένα άλλο περιστατικό της νόσου δεν καταγράφηκε μέχρι το 1975, οπότε μολύνθηκε ένας τουρίστας στη Ζιμπάμπουε. Από τότε έχουν καταγραφεί διάφορα μεμονωμένα περιστατικά, με τελευταίο ξέσπασμα το 1998 στην Durba του Κονγκό.
Ο ιός του Έμπολα (Ebola HF) προκαλεί αιμορραγικό πυρετό σε ανθρώπους και πρωτεύοντα θηλαστικά (πίθηκους, γορίλες και χιμπατζήδες). Αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά το 1976, μ’ ένα ξέσπασμα που έλαβε χώρα σε ιεραποστολικό νοσοκομείο του Ζαΐρ.
Υπάρχουν τέσσερις υποτύποι του ιού: Οι Έμπολα-Ζαΐρ, Έμπολα-Σουδάν, Έμπολα-Ακτή Ελεφαντοστού και ο Έμπολα-Reston, ο οποίος προσβάλλει μόνον πρωτεύοντα θηλαστικά. Ο ιός είναι ενδημικός της Αφρικής. Σποραδικές περιπτώσεις προσβολής με τον ιό του Έμπολα έχουν καταγραφεί στο Κονγκό, στο Ζαΐρ, το Σουδάν, την Γκαμπόν, την Ακτή του Ελεφαντοστού και την Ουγκάντα.
Η μόλυνση με τον ιό του Έμπολα είναι έντονη. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει αποτελεσματική θεραπεία. Επειδή ο φυσικός φορέας της νόσου είναι κάποιο άγνωστο ζώο, δεν μπορεί να προληφθεί η μετάδοση στους ανθρώπους.
Ο ιός μεταδίδεται από το αίμα και τις απεκκρίσεις ενός ανθρώπου που μολύνθηκε. Στα νοσοκομεία μπορεί να μεταδοθεί με μολυσμένα εργαλεία και γι’ αυτό απαιτείται επίπεδο βιοασφάλειας BSL-4.
Η περίοδος επώασης του ιού Έμπολα κυμαίνεται από 2-21 μέρες. Τα συμπτώματα της νόσου είναι παρόμοια μ’ εκείνα του αιμορραγικού πυρετού που οφείλεται στον ιό του Μάρμπρουγκ.
Στο τελικό στάδιο τα μάτια των ασθενών κοκκινίζουν και ο θάνατος προέρχεται από ακατάσχετη εσωτερική αιμορραγία. Οι ερευνητές δεν γνωρίζουν γιατί ορισμένοι άνθρωποι αναρρώνουν έπειτα από προσβολή με τον ιό, ενώ οι περισσότεροι όχι. Η αιτία είναι ίσως ότι το ανοσοποιητικό τους σύστημα πρόλαβε να ανταποκριθεί στην επίθεση του ιού.
Για τη διάγνωση της νόσου χρησιμοποιούνται οι ίδιες μέθοδοι όπως και στην περίπτωση του ιού του Μάρμπρουγκ. Η διάγνωση είναι σημαντική για την απομόνωση των προσβληθέντων.
Για την ώρα δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη θεραπεία. Στον ασθενή χορηγούνται υγρά, ηλεκτρολύτες και οξυγόνο για τη σταθεροποίηση της κατάστασής του. Παρ’ όλα αυτά η θνησιμότητα υπερβαίνει το 80% των περιπτώσεων. Ο ιός του Έμπολα θεωρείται μεγάλη απειλή για την ανθρώπινη υγεία και γι’ αυτό έχουν ήδη ξεκινήσει έρευνες για την παρασκευή του κατάλληλου εμβολίου.

ΙΟΙ HΕNDRΑ ΚΑΙ NIPAH. Ο ιός Hendra (αποκαλούνταν προηγουμένως morbillivirus) ανήκει στην οικογένεια των Paramyxoviridae virus. Απομονώθηκε για πρώτη φορά το 1994 από ένα δείγμα που λήφθηκε κατά τη διάρκεια ενός ξεσπάσματος μιας αναπνευστικής και νευρολογικής ασθένειας σε άλογα στη Hendra, ένα προάστιο της πόλης Μπρίσμπειν της Αυστραλίας.
Ο ιός Nipah, που ανήκει στην ίδια οικογένεια, απομονώθηκε το 1999 από δείγματα που λήφθηκαν από ένα ξέσπασμα εγκεφαλίτιδας σε ενήλικους άνδρες στη Μαλαισία και στη Σιγκαπούρη.
H φυσική δεξαμενή του ιού Hendra είναι μια νυχτερίδα του γένους Pteropus, που βρίσκεται στην Αυστραλία. Για τον ιό Nipah δεν είναι γνωστός ο φυσικός φορέας του, αν και βασικός ύποπτος είναι μια νυχτερίδα της Ινδονησίας.
Οι άνθρωποι μολύνονται με την έκθεσή τους στα πτύελα και στις απεκκρίσεις των μολυσμένων ζώων. Και οι δύο ιοί προκαλούν στους ανθρώπους εγκεφαλίτιδα, που χαρακτηρίζεται από υψηλό πυρετό, πονοκέφαλο και νύστα.
Η ασθένεια που οφείλεται στον ιό Nipah ξεκινά με πυρετό και πονοκέφαλο διάρκειας 3-14 ημερών. Στη συνέχεια εμφανίζονται συμπτώματα νύστας, αποπροσανατολισμού και διανοητικής σύγχυσης.
Προοδευτικά ο ασθενής πέφτει σε κώμα διάρκειας 24-48 ωρών. Η ασθένεια είναι μοιραία για το 40% των περιπτώσεων. Το αντιικό φάρμακο ribavirin έχει κάποια αποτελέσματα κατά του ιού. Κανένα εμβόλιο δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί.

Συνθετικοί ιοί: τα «έξυπνα» βιολογικά όπλα του μέλλοντος
Εκτός από τις μορφές που προαναφέραμε, το οπλοστάσιο του βιολογικού τρόμου μπορεί να συμπεριλάβει τον πυρετό Q (Coxiella burnetii), την εντεροτοξίνη Β του σταφυλόκοκκου (Staphylococcal enterotoxin B), τον τυφοειδή πυρετό (Rickettsia prowazekii), την τοξίνη Ricin, την ψιττάκωση (Chlamydia psittaci) κ.ά.
Μπορεί να συμπεριλάβει επίσης και νέους παθογόνους μικροοργανισμούς, που θα δημιουργηθούν στα εργαστήρια με τη βοήθεια της βιοτεχνολογίας και της γενετικής μηχανικής.
Από το 1992 έχουν εμφανιστεί πέντε νέες τεχνολογίες, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παρασκευή νέων βιολογικών όπλων: Η γενετική μηχανική, η γονιδιακή και πρωτεϊνική συγκόλληση, η σύντηξη των κυττάρων (δημιουργία νέων οργανισμών), η πρωτεϊνική μηχανική και, τέλος, η ζύμωση και η κυτταρική καλλιέργεια (τεχνικές μαζικής παραγωγής).
Αυτές οι επαναστατικές τεχνολογίες προσφέρουν νέες δυνατότητες τόσο στους επίδοξους βιοτρομοκράτες, όσο και στην Αμερικανική Αυτοκρατορία που θα ήθελε να έχει στη φαρέτρα της υπερεξελιγμένα «έξυπνα» βιολογικά όπλα ικανά να εξολοθρεύουν ανεξέλεγκτους τρομοκράτες, αλλά και ανεπιθύμητους πληθυσμούς.
Η δημιουργία συνθετικών ιών, που δεν συναντώνται στη Φύση, αποτελεί το πρώτο βήμα. Σύμφωνα με έκθεση Aμερικανών ερευνητών, που δημοσιεύεται στο επιστημονικό περιοδικό Science, με επιτυχία στέφθηκαν οι προσπάθειες δημιουργίας συνθετικού ιού πολιομυελίτιδας σε εργαστηριακές συνθήκες.
Η επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Stony Brook κατάφερε να δημιουργήσει το μολυσματικό παράγοντα από την αρχή, χρησιμοποιώντας τη γονιδιακή ακολουθία του γενετικού υλικού του ιού της πολιομυελίτιδας.
Κατόπιν οι επιστήμονες εμβολίασαν πειραματόζωα προσπαθώντας να διαπιστώσουν τη λοιμογόνο δράση του τεχνητού ιού. Τα ποντίκια που μολύνθηκαν με το συνθετικό ιό αρχικά εμφάνισαν σημεία παράλυσης και στη συνέχεια πέθαναν. Αυτό απέδειξε πως ο συνθετικός ιός ήταν το ίδιο δραστικός με τον φυσικό.
Η δημοσίευση αυτής της αποκάλυψης πυροδότησε, όπως ήταν αναμενόμενο, τις φοβίες για ενδεχόμενη βιοτρομοκρατική επίθεση με τεχνητούς ιούς. Από την πλευρά τους οι επιστήμονες υποστήριξαν πως ήθελαν απλώς ν’ αποδείξουν την ευκολία δημιουργίας συνθετικών ιών. Αυτό βέβαια ίσως ωθήσει τους επίδοξους τρομοκράτες να επιδιώξουν τη «νεκρανάσταση» του εξαφανισμένου ιού της ευλογιάς…
Εκτός από τεχνητούς ιούς, στο μέλλον θα υπάρχει και η δυνατότητα να δημιουργηθούν «κυβερνοέντομα» (cyberinsects) και «βιολογικά ρομπότ» (biorobots), ως βιολογικοί φορείς μετάδοσης παθογόνων μικροοργανισμών.
Οι βιοτρομοκράτες του μέλλοντος είναι σίγουρο πως θα υποκύψουν στον πειρασμό να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που θα προσφέρει η εξέλιξη της γενετικής μηχανικής. Από την άλλη όμως και η Αυτοκρατορία θα διαθέτει μια τεράστια «βεντάλια» αντιδότων και εμβολίων, καθώς και μια αόρατη στρατιά από «έξυπνους» τεχνητούς μικροοργανισμούς που θα στοχεύουν αποκλειστικά στους ανυπότακτους και στους ανεπιθύμητους.
Στο μέλλον ο βιοχημικός τρόμος θα έχει αυτοκρατορικό πρόσωπο. Η βιοτρομοκρατία αποτελεί απλώς το τέλειο πρόσχημα για τον εκφοβισμό και τον έλεγχο των μαζών.

e-telescope.gr